De Afsluitdijk is aan revisie toe. Vorige maand presenteerde Minister Melanie Schultz van Haegen (VVD, Infrastructuur en Milieu) het Ontwerp-Rijksinpassingsplan Afsluitdijk. Het bijbehorende Masterplan beeldkwaliteit Afsluitdijk van Feddes/Olthof landschapsarchitecten en architectenbureau Paul de Ruiter geeft aan waar plaats is voor behoud en vernieuwing van het waterbouwkundige icoon.
Een langverwachte upgrade voor een nationaal icoon, of een gevaar voor de cultuurhistorie van een monumentaal waterkering (die eigenlijk een dam is)?
Het begon allemaal met het plan voor de inpoldering van de Zuiderzee. Dat plan, van Ingenieur Cornelis Lely, bestond al sinds 1891. Het belangrijkste motief voor het plan was het droogleggen van vruchtbare kleigronden. De uitvoering werd geraamd op 200 miljoen gulden – evenveel als de gehele staatsbegroting van één jaar – en werd daarmee te duur bevonden. De voordelen van kustlijnverkorting en bescherming voor overstromingen werden daarbij nog nauwelijks meegewogen. Het plan verdween, zeker na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, in de la.
Pas toen er mensenlevens verloren gingen, bleek het kabinet bereid te investeren in de afsluiting van de Zuiderzee. Na de Zuiderzeevloed van 1916 wogen de voordelen van een afsluiting en inpoldering van de Zuiderzee definitief zwaarder dan de kosten en verliezen die de visserijsector zou lijden. Lely’s plan werd weer uit de la genomen. In 1918 ging het kabinet akkoord met het project, waarna in 1927 met de aanleg van de Afsluitdijk gestart werd. Met vanuit hedendaags perspectief primitieve middelen maar met een aanstekelijke bouwlust en ambacht werd in vijf jaar tijd een dam van 30 kilometer aangelegd; een prestatie die de internationale vooraanstaande positie van Nederland op het gebied van waterbouwwerken bevestigde.
Eén kloeke lijn sluit sindsdien het IJsselmeer af van de Waddenzee. Wie vandaag over de Afsluitdijk rijdt, rijdt over een relatief eenvoudig vormgegeven, eenvormig civieltechnisch kunstwerk. Het begin en eind worden gemarkeerd door de imposante, functionalistische Stevin- en Lorentzsluizen van architect Roosenburg. Het monument in de vorm van een uitkijktoren van architect Dudok vormt een visueel hoogtepunt op de grens tussen zout en man-made zoet.
Al in 2006 bleek de Afsluitdijk niet meer te voldoen aan de veiligheidseisen. In het Deltaprogramma 2015 is daarom 854 miljoen euro uitgetrokken voor het project Toekomst Afsluitdijk. Dit heeft als doel de veiligheid van de dam te verbeteren, de capaciteit van de waterafvoer te vergroten en tegelijk ruimte te creëren voor andere ambities, allemaal in het kader van het nieuwe Deltaprogramma. Concreet betekent het dat komende jaren de dam over de gehele lengte overslagbestendig gemaakt zal worden en de spui- en schutsluizen versterkt zullen worden. De bestaande gemalen worden uitgebreid met grotere pompen, waardoor ze de grootste afvoercapaciteit van Europa zullen krijgen. De meer bijzondere plannen zijn bijvoorbeeld de aanleg van een vismigratierivier, een stromingsenergiecentrale en een ‘beleefcentrum’. Hiermee moet de Afsluitdijk opnieuw het paradepaardje worden van de Nederlandse waterbouwkunde en een icoon van Nederland. Met het bijbehorende toerisme, uiteraard. Hoewel het Masterplan strenge eisen stelt aan de nieuwe ontwikkelingen en een relatie met de cultuurhistorische waarden propageert, zullen er duidelijk zichtbare veranderingen plaats gaan vinden op en aan de Afsluitdijk
En juist daar klinkt kritiek op, en niet uit onbekende hoek. Onder andere de Stichting Afsluitdijk pleit al jaren voor het toevoegen van het gehele dijktracé aan de nationale monumentenlijst (en zelfs aan UNESCO’s werelderfgoedlijst). Hoewel de verschillende bouwwerken los wèl rijksmonumenten zijn, is de dam als geheel dat niet. Terwijl in de eenheid van het geheel juist een monumentale kracht schuilt. De stichting ziet deze kracht verloren gaan met de geplande ingrepen. Het is een conservatieve vrees dat alles wat aan de dam toegevoegd zou worden, afbreuk zou doen aan het karakter ervan. Maar juist een monumentenstatus kan de monumentale kracht van een object bedreigen.
Bijschrift foto: Impressie nieuwe heftorens aan IJsselmeerzijde, Feddes/Olthof Landschapsarchitecten & Architectenbureau Paul de Ruiter
Een volk dat leeft bouwt aan zijn toekomst.
Dat is de leus die al sinds 1932 op het reliëf staat op het monument in het midden van de Afsluitdijk. Met deze gedachte is men bijna 100 jaar geleden begonnen aan het bouwen van een dijk om zo de inpoldering van gigantische stukken land te kunnen realiseren. En juist in de geest van deze gedachte, zullen wij, als volk dat leeft, moeten bouwen aan de toekomst. Een monumentenstatus zou verstarrend zijn, juist voor een object dat zo rationeel en functioneel ontworpen en tegelijk zo in verandering is als de Afsluitdijk. Zeker, de dam is een icoon en nationaal symbool. Al tijdens de planvormingsfase is de RCE betrokken bij het Masterplan. Rondom de plannen opereert een werkgroep Ruimtelijke Kwaliteit en een kwaliteitsteam onder leiding van prof. Ir. Eric Luiten. Hiermee is de cultuurhistorie een integraal onderdeel geworden van de plannen. In het Masterplan is het verleden geen star gegeven, maar een basis om op voort te bouwen. Zo worden bijvoorbeeld de spuisluizen van Roosenburg uitgebreid door een rij nieuwe heftorens toe te voegen aan de IJsselmeerzijde. De bestaande torens behouden hun functie en de nieuwe torens worden in hetzelfde ritme geplaatst. De eigentijdse vormgeving van de nieuwe torens moet zorgen voor een spectaculaire eenvoud, waardoor ze het ritmische vormgevingsprincipe van de bestaande Afsluitdijk versterken. Door antwoord te geven op de bestaande context versterken erfgoed en technologie elkaar en krijgen de ingrepen een historische verankering.
Ook de andere wateropgaven van de komende jaren – op welke schaal dan ook – zullen ongetwijfeld aan kracht winnen door de kansen die erfgoed biedt al tijdens de planvorming mee te nemen. Een volk dat leeft bouwt door aan zijn toekomst.
Lees verder:
Rijkswaterstaat – Ontwerp-Rijksinpassingsplan Afsluitdijk
Klik om toegang te krijgen tot Ontwerp-Rijksinpassingsplan-Afsluitdijk.pdf
Feddes/Olthof Landschapsarchitecten en Architecten-bureau Paul de Ruiter – Masterplan Beeldkwaliteit Afsluitdijk Van Afsluitdijk naar Aansluitdijk
Klik om toegang te krijgen tot verdieping-masterplan-afsluitdijk—pers.pdf
NRC 16 mei 2015 – Versleten Afsluitdijk verdient grootse en effectieve aanpak
http://www.nrc.nl/handelsblad/van/2015/mei/16/versleten-afsluitdijk-verdient-grootse-en-effecti-1495027
De Ingenieur – Afsluitdijk in revisie
http://www.deingenieur.nl/artikel/afsluitdijk-in-revisie
Auteur: Luc Timmermans
WaterHeritage 